1948-1953-جو ایللر آذربایجانلیلارین تاریخی تورپاقلاری اولان ارمنستان‌دان دئپورتاسیاسی
1848-1953-cü illər Azərbaycanlıların tarixi torpaqları olan
Ermənistandan deportasiyası
Dr., Doç. Sübhan Talıblı
سبحان طالیبلی، 
دوکتور، دوسئنت
علی رضا اردبیلی‌دن تانیتما: دوکتور سبحان طالیبلی، میللی حوکومتین فدایی‌لری‌نین بیری‌نین نوه‌سی و باشقا بیر میللی حوکومت فدایی‌سی‌نین اوغلو اولماقلا برابر، آذربایجان میللی علملر آکادئمیاسی‌نین علمی امکداشی و تدقیقاتچی‌سی‌دیر.
دوکتور طالیبلی‌نین بو قیصا مقاله‌سی، گونئی آذربایجانلیلار اوچون، چوخ دیرلی و لازیملی بیر معلومات قایناغی‌دیر. ائرمنی ناسیونالیسمی حاقدا، محدود و ناقیص بیلگی صاحیبی اولان گونئیلی‌لر، 1980 جی ایللرین سونوندان باشلایان، ائتنیک تمیزله‌مه‌لر و جینایت‌لرین حاقیندا جزئی بیر بیلگی‌لری وارسا، 1948ـجی ایلدن آذربایجانلیلارا قارشی باشلامیش ائتنیک تمیزله‌مک پروژه‌لریندن اصلا خبرلری یوخدور. بو حاقدا قوزئی آذربایجاندا چوخلو اثرلر نشر اولسادا، هله گونوموزه قدر، نه سووئت رئژیمی دؤورو و نه چار (تزار) روس رئژیمی دؤورونده اولوب بیتن فاجیعه‌لرن، گونئی‌ده آزاراق بیر خبر واردیر. بوتون بو فاکتالاری نظره آلاراق، دوکتور طالیبلی‌نین بو قیصا مقاله‌سی، گونئی آذربایجانلیلار اوچون، اؤز قوزئی پارچالارینا قارشی 200 ایلدن آرتیق جریان ائدن ائتنیک تمیزله‌مک پلانلاریندان خبردار اولماغا و بو حاقدا حساس داورانماغا چاغیران بیر اثردیر. (تانیتمانین سونو)
آذربایجان رئسپوبلیکاسیندا سووئت حاکمیتی دؤورونده آذربایجانلیلارین ارمنستان‌دان کؤچو پلانلی و دوشونولموش شکیلده دوام ائتدیریلمیش‌دیر. بئله کی، بو پروسئس خصوصیله ایکینجی دونیا محاربه‌سین‌دن سونرا گوجلنمیش و شورویی-نین سوقوتونا قدر دایمی تئندئنسیا دواملی اولا‌راق حیاتا کئچیریلمیش‌دیر.
1943-جو ایل تئهران کونفرانسی زمانی سووئت-ایران مناسبت‌لری مذاکره اه ائدیلرکن، ارمنی دیاسپورو شوروی خاریجی ایشلر ناظری و.مولوتوو‌دان ایراندا یاشایان ارمنیلرین شوروی-یه کؤچورولمه‌سینی خواهش ائتمیش‌دیر. مولوتوو تئهراندا مسئله‌نی شورویی کومونیست پارتیاسی مرکزی کومیته سی-نین صدری ای.استالینه چاتدیریر و ارمنیلرین کؤچورولمه‌سینه راضیلیق وئریلیر. ارمنستان کومونیست پارتیاسی مرکزی کومیته‌سی‌نین کاتیبی ق. آروتیونوو بوندان استفاده ائده‌رک خاریج‌دکی ارمنیلرین ارمنستانا کؤچو بهانه‌سی ایله آذربایجانلیلارین ارمنستان‌دان زورلا چیخاریلماسی باره‌ده قرار وئریلمه‌سینه نایل اولور.
آذربایجانلی اهالی‌نین شوروی ارمنستان -دان، شوروی آذربایجانان ین کور-آراز اراضیسینه کؤچورولمه‌سی باره‌ده شوروی ناظرلر سووئتی‌نین 23 دئکابر 1947-جی ایل تاریخلی قراری ای.استالین‌ین ایمضالانمیش فرمانا اساساً، ارمنستان‌دان 100 مین نفرلیک آذربایجانلی اهالی‌نین 1948-1950-جی ایللر عرضینده کؤچورولمه‌سی نظرده توتولوردو. [1]
شوروی رهبرلیگی‌نین آذربایجانلیلارین کؤچورولمه‌سینه سبب کیمی آمئریکا، آوروپا، یاخین شرق اؤلکه‌لرینده یاشایان ارمنیلرین گویا وطنه کؤچمک ایسته‌یی ایدی. آذربایجانلی اهالی‌نین ارمنستان‌دان کؤچورولمه‌سی خاریجی اؤلکه‌لردن کؤچورولن ارمنیلرین قبول ائدیلمه‌سی و یئرلشدیریلمه‌سی شرط‌لرینی خئیلی یونگوللش‌دیریردی. بونا گؤره ده، قرارا اساساً، آذربایجانلی اهالی‌نین کؤچورولمه‌سی نتیجه‌سینده آزاد ائدیلن تیکیلیلر و یاشاییش ائولری گلن ارمنی اهالی‌نین مسکونلاشماسی اوچون استفاده اولونوردو.
ارمنستان‌دان کؤچورولن آذربایجانلیلارا گذشت‌لر و کردیت‌لر وئریلسه ده، اونلار فاکتیکی اولا‌راق، ایلک نؤوبه‌ده، اؤز تورپاقلارین‌دان، تاریخلرین‌دن، مدنی ارث‌لرین‌دن، آتا و بابا‌لارین‌دان میراث قالمیش شخصی ائولرین‌دن، بوتون داشینماز املاکین‌دان قارشیلیق‌سیز اولا‌راق محروم اولوردولار.
فاکت‌لار و سندلر اونو گؤستریر کی، پلانلاشدیریلان سایدا آذربایجانلی عائله‌نین ارمنستان‌دان کؤچورولمه‌سینی معین ائدیلمیش مدتده حیاتا کئچیرمک مومکون اولماییب.[3] اونا گؤره ده 1950-جی ایل سئنتیابرین 6-دا شوروی ناظرلر شوراسی "1951-1955-جی ایللرده آذربایجان-ین کور-آراز اووعالیغی‌نین کولخوزلارینا کؤچورولمه حاقیندا" یئنی قرار قبول ائدیر. همین قرارا اساساً، معین ائدیلمیش مدت عرضینده ارمنستان-دان 15 مین کولخوزچو و دیگر آذربایجانلی اهالی‌نین کؤچورولمه‌سی نظرده توتولوردو. بئله‌لیکله، موسکوا کؤچورمه کامپانیاسینین مدتینی اوزادا‌راق آذربایجانلیلارین ارمنستان‌دان کؤچورولمه‌سینه، 23 دئکابر 1947-جی ایل و 10 مارت 1948-جی ایل تاریخلی اولکی قرارلارا اساساً معین ائدیلمیش 100 مین کیمی آرزو اولونان رقمه نایل اولماغا چالیشیردی. لاکین آذربایجان-ین کند تصروفات ناظری ای.عبدالله یئوین آذربایجان کومونیست پارتیاسی مرکزی کومیته‌سی‌نین کاتیبی امام موصطافایئوه و رئسپوبلیکا ناظرلر سووئتی‌نین صدری ت.قولیئوه اونوانلادیغی 13 اوکتیابر 1953-جو ایل تاریخلی مکتوبون‌دان گؤرونور کی، موسکوا اؤز نیتینه تام شکیلده چاتمامیش‌دیر. 1948-1953-جو ایللر عرضینده ارمنستان شوروی-دن 11914 تسرروفات (53000 نفر) کور-آراز اووعالیغینا کؤچورولموشدو.
شورویی رهبرلیگی‌نین تورک-مسلمان خالقلارینین، او جمله‌دن ده بو دئپورتاسیا سیاستی چئچئنلرین، اینقوش‌لارین، بالکارلارین، قاراچایلیلارین و دیگر خالقلارین قازاخیستانا و اورتا آسیایا دئپورتاسیاسی ایله عینی سویه‌ده قرارلاشیر. آذربایجانلیلار مجبورن دئپورتاسیایا معروض قالدیلار و بو دئپورتاسیا، اون مینلرله اینسانین عادت ائتدیگی حیات ریتمینی پوزموش، اونلاری یئنی شرایطه، یئنی حیات طرزینه، یئنی مشغولیت‌لره اویغونلاشماغا وادار ائتمیشدی.
1997-جی ایل دئکابرین 18-ده آذربایجان جمهوریتینین جمهور رئیسی حیدر علی یئوین “1948-1953-جو ایللرده آذربایجانلیلارین ارمنستان اراضی‌سیندکی تاریخی-ائتنیک تورپاقلارین‌دان کوتلوی صورتده دئپورتاسیاسی حاقیندا” [4] ایمضالادیغی فرمانلا تاریخی و دده-بابا یوردلاری اولان آذربایجانلیلارین 1948-1953-جو ایللرده ارمنستان‌دان دئپورتاسیاسینا ایلک دفعه حقوقی-سیاسی قیمت وئریلدی فرماندا بو ایشده ارمنی شووینیست دایره‌لری‌نین و شوروی رهبرلیگی‌نین جینایتکار سیاستی ایله یاناشی، شوروی آذربایجانی رهبرلیگی‌نین اؤز خالقینین طالع ینه، اونون وطنداش‌لاریمیزا قارشی تؤره‌دیلن جینایت‌لرین تشکیلینده و حیاتا کئچیریلمه‌سینده ایشتیراکی قید اولونوردو.
استالین طرفین‌دن 1948-1953-جو ایللرده حیاتا کئچیریلن آذربایجانلیلارین نؤوبتی دئپورتاسیاسی زمانی ارمنیلرین خصوصیله دقت مرکزینده ساخلادیقلاری مسئله، ارمنیستاندا یئرلشن، اقتصادی، سوسیال و معنوی جهت‌دن گوجلو، استراتئژی اهمیت‌لی آذربایجانلی یاشاییش منطقه‌لری‌نین بوشالدیلماسی ایدی.[5] بو سبب‌دن ایلک مرحله‌ده ایروان شهری (ایندیکی یئروان شهری) یاخینلیغینلداکی یاشاییش منطقه‌لری آذربایجانلیلاردان تمیزلنمیش، سونرا اسه رایون مرکزلری، اطراف کند و قصبه‌لرین اهالیسی کؤچورولموش‌دور. دئپورتاسیایا معروض قالان اهالی‌نین بیر حصه‌سی ارمنستانین داغ رایونلاریندا یاشادیغی اوچون کور-آراز اووعالیغین‌داکی اقلیم شرایطینه چتین آلیشمیش‌دیر. بو سبب‌دن ده کور-آراز اووعالیغینا کؤچورولموش اون مینلرله آذربایجانلی آراسیندا کوتلوی اؤلوم حال‌لاری قیده عالینمیش‌دیر.
دیگر طرف‌دن، ارمنستان‌دان کؤچورولن بیر نفر ده آذربایجانلی داغلیق قاراباغ اراضیسینه بوراخیلمامیش‌دیر[6]. عکسینه "بؤیوک ارمنستان"پلانی‌نین حیاتا کئچیریلمه‌سی استیقامتینده بو اراضی‌نین آذربایجانلیلاردان بوشالدیلماسی ایشی پلانلی صورتده دوام ائتدیریلمیش و داخیلی کؤچورمه آدی ایله 1949-جو ایلده داغلیق قاراباغدن 132 عائله (549 نفر) آذربایجانین خانلار رایونونا کؤچورولموش‌دور. عینی زاماندا آذربایجان یاشاییش منطقه‌لری‌نین آدلارینین دییشدیریلمه‌سی، تحصیل و مدنیت اوجاقلارینین باغلانماسی، رایونلارین بیرلشدیریلمه‌سی عملیاتی حیاتا کئچیریلمیش‌دیر. 1947-1953-جو ایللرده آذربایجانلیلار یاشایان 60 منطقه‌نین آدی دییشدیرمیش‌دیر. عمومیتله اسه، 1921-1988-جی ایللرده ارمنستاندا یوزلرله تورک منشألی یاشاییش یئری‌نین آدی دییشدیریلمیش‌دیر.
دئپورتاسیا زمانی ارمنیلرین حیاتا کئچیردیک‌لری حیله‌گرلیک ایسه اوندان عبارت ایدی کی، رایون و شهرلرین اهالیسی آز سایدا آذربایجانلی قالماق شرطی ایله کؤچورولموش‌دور. آزلیقدا قالان اهالی ایسه نؤوبتی مرحله‌ده - ارمنستان اراضیسی‌نین تامامیله آذربایجانلیلاردان "تمیزلنمه‌سی" عملیاتی زمانی اؤلکه‌دن چیخاریلمیش‌دیر.[7]
شوروی حکومتی‌نین آذربایجانلیلارین کؤچورولمه‌سی حاقیندا وئردیگی قرارلار ارمنستان حکومتینه شانس وئرمیشدی کی، ایلک نؤوبه‌ده ایروان اطرافیندا و ارمنستانین خاریجی سرحدلری بویونجا مؤوجود اولان آذربایجانلی یاشاییش منطقه‌لری‌نین کؤچورولمه‌سینه نایل اولسون. ارمنستان حکومتی‌نین نماینده‌لری آذربایجانلی اهالی‌نین پسیکولوژی جهت‌دن کؤچورولمه‌یه حاضیرلانماسی اوچون موختلیف شاییعه‌لر یاییردیلار. ارمنستانین داخیلی ایشلر ناظری ژنرال-مایور خ.قریقوریانین ایمضاسی ایله 3 مای 1948-جی ایلده م.ج.باغیرووا عنوانانلانمیش “آذربایجان شوروی-ا قارشیداکی کؤچورولمه ایله علاقه‌دار ارمنستانین آذربایجانلی اهالیسی آراسین‌داکی اهوال-روهیه حاقیندا آراییش”دا تکجه کؤچورولمه‌سی نظرده توتولان رایونلارین آذربایجانلی اهالی‌نین ناراضیلیقلاری دئییل، بو ایشده ماراغی اولان، داغلیق قاراباغین و ناخچیوانین ارمنستانا بیرلشدیریلمه‌سینی آرزولایان ارمنیلرین سؤیلدیک‌لری ده اؤز عکسینی تاپمیش‌دیر.[8]
آرخیو سندلرینده ایروان شهرین‌دن آذربایجانلیلارین دئپورتاسیاسینا دایر فاکت‌لار دا بونو گؤستریری. مثلن، 1948-جی ایلین دئکابریندا ایروان شهرین‌دن 64 آذربایجانلی عائله‌سی‌نین (253 نفر) کؤچورولدوگو، 1949-جو ایلده اسه 400 عائله‌نین کؤچورولمه‌سی‌نین نظرده توتولماسی فاکتی قید ائدیلمیش‌دیر.
1948-1950-جی ایللرده ارمنستان‌دان کؤچورولموش 8110 عائله‌دن یالنیز 3232-سی یاشاییش ائولری ایله تامین اولونموشدو. 1950-جی ایلده کؤچورولنلر اوچون 3500 ائو تیکمک قرارا عالینسا دا، یالنیز 470 ائو تیکیلمیشدی. یالنیز 1488 کؤچکون عائله‌سی حیاط یانی تصروفات ساحه‌سی ایله تامین اولونموشدو. 1951-جی ایلده کؤچکونلر اوچون 5000 یاشاییش ائوی‌نین تیکینتیسی پلانلاشدیریلسا دا، جمعیسی 3074 ائو تیکیلیب استفاده‌یه وئریلمیشدی. 1952-جی ایلده ارمنستان-دان کور-آراز اووعالیغینا 600 تصروفاتن کؤچورولمه‌سی پلانلاشدیریلیر و پلان آرتیقلاماسی ایله (124،6 فایز) یئرینه یئتیریلیر.[9]
ارمنستان‌دان آذربایجانلیلارین دئپورتاسیاسی باشا چاتدیریلدیق‌دان سونرا اورادا یاشایان آذربایجانلی اهالی‌نین آزالماسینی بهانه ائده‌رک، رایون و رئسپوبلیکا میقیاسیندا معین وظیفه‌لر توتان آذربایجانلی کادرلارین ارمنیلرله عوض ائدیلمه‌سینه باشلانیلدی.
قاراباغلار، وئدی، زنگیباسار، کراسنوسئلو رایونلارینین پارتیا کومیته‌لری‌نین آذربایجانلی بیرینجی کاتیبلری، دیگر 10 رایوندا اسه ایکینجی و اوچونجو کاتیبلری وظیفه‌دن آزاد ائده‌رک یئرلرینه ارمنیلری تعیین ائتدیلر. آماسیا، باسارکئچر و کراسنوسئلو رایونلارین‌دان باشقا، یئرده قالان رایونلاردا آذربایجان دیلینده چیخان قزئت‌لر باغلاندی. [10]
ج.جاببارلینین آدینی داشییان ایروان دولت آذربایجان درام تئاتری 1949-جو ایلده آذربایجانلیلارین یاشامادیغی باسارکئچر رایونونون مرکزینه کؤچورولموش، 1952-جی ایلده اسه مالیه‌لشدیریلمه‌مه‌سی سببین‌دن باغلانمیشدی. ایروان تئاتری یالنیز 1967-جی ایلده یئنیدن ایرواندا فععالیتینی برپا ائتمیشدی. [11]
خ.آبوویان آدینا ایروان پئداقوژی اینستیتوتوندا 1937-جی ایلدن تحصیلی آذربایجان دیلینده اولان بؤلمه‌لری – دیل-ادبیات، تاریخ-جوغرافیا، فیزیکا-ریاضیات فاکولته‌لری و ارمنستان دولت غیابی پئداقوژی اینستیتوتوندا مؤوجود اولان عئینی آدلی فاکولته‌لری باغلانا‌راق، 1948-جی ایلده آذربایجان‌داکی موافق اینستیتوت‌لارا کؤچورولدولر. 1924-جو ایلده ایروان آذربایجانلی پئداقوژی تئکنیکومو باغلانا‌راق اونون فاکولته‌لری کند رایونو حساب ائدیلن خانلار (حاضردا گؤیگؤل) رایون مرکزینه کؤچورولدو.
عمومیتله، آذربایجانلیلارین 1948-1956-جی ایللرده تاریخی آذربایجان تورپاقلاریندا یارادیلان ارمنستان دان، اؤز تاریخی ائتنیک تورپاقلارین‌دان دئپورتاسیا ائدیلن آذربایجانلیلارین بو فاجعه‌سی حقوقی جهت‌دن 1948-جی ایلده BMT-نین اینسان حقوقلاری کومیسسیاسینین قبول ائتدیگی قرارین 2 ماده‌سینه اویغون اولا‌راق سویقیریم و ائتنیک تمیزلمه کیمی قیمتلندیریلمه‌لی، دونیا ایجیتیماعیتینه، بین الملل و رئگیونال تشکیلات‌لارینا چاتدیریلمالی، دونیانین آپاریجی کیو-لرینده مقاله‌لر یازیلمالی، خاریجی اؤلکه‌لرده کونفرانس، سئمینارلار تشکیل ائدیلملدیر.
ادبیات :
- Paşayev A. Köçürülmə. Bakı: Azərnəşr, -1995,- 40 s.
- Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Bakı, 1998,
- سبحان طالیبلی ائرمنیلرین آذربایجانا قارشی اساسسیز تورپاق ایدئاالری و داغلیق قاراباغ و اطراف رایونالرین اشغالی ص. 25-34ماهنامه خداآفرین شماره 187 سال 1399 شهریور ماه
- “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin imzaladığı Fərman// https://e-qanun.az/framework/4099
- Nəcəfov B.İ. Deportasiya. III hissə, Bakı: Çaşıoğlu, - 2006.-320 səh.
- Talıblı S.Ə. İran İslam Respublikasının Qafqaz siyasətində Dağlıq Qarabağ problemi (1191-2005-ci illər). Baki: Elm və təhsil, 2016.- s. 221-225
- https://supremecourt.gov.az/static/view/20
- Qasımlı M.C. Ermənistanın sovetləşdirilməsindən Azərbaycan ərazilərinin işğalınadək erməni iddiaları: tarix-olduğu kimi (1920-1994-cü illər). Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. 2016. 520 s.
- Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası (1948–1953-cü illər)" sənədlər toplusu. Bakı: Zərdabi LTD MMC, -
- Bayramov A.Ə. Tarixi faciələrimiz: deportasiya, represiya və soyqırımı. Bakı: “AM965” MMC-nin mətbəəsi, - 2015, - 416 s.
- https://soyqirim.az/link/6221
[1] Paşayev A. Köçürülmə. Bakı: Azərnəşr, -1995,- 40 s.
[2] Vaqif Arzumanlı, Nazim Mustafa. Tarixin qara səhifələri. Bakı, 1998,
[3] سبحان طالیبلی ائرمنیلرین آذربایجانا قارشی اساسسیز تورپاق ایدئاالری و داغلیق قاراباغ و اطراف رایونالرین اشغالی ص. 25-34ماهنامه خداآفرین شماره 187 سال 1399 شهریور ماه
[4] “1948-1953-cü illərdə azərbaycanlıların Ermənistan SSR ərazisindəki tarixi-etnik torpaqlarından kütləvi surətdə deportasiyası haqqında” Azərbaycan Respublikasının Prezidenti Heydər Əliyevin imzaladığı Fərman// https://e-qanun.az/framework/4099
[5] Nəcəfov B.İ. Deportasiya. III hissə, Bakı: Çaşıoğlu, - 2006.-320 səh.
[6] Talıblı S.Ə. İran İslam Respublikasının Qafqaz siyasətində Dağlıq Qarabağ problemi (1191-2005-ci illər). Baki: Elm və təhsil, 2016.- s. 221-225
[7] https://supremecourt.gov.az/static/view/20
[8] Bax: Qasımlı M.C. Ermənistanın sovetləşdirilməsindən Azərbaycan ərazilərinin işğalınadək erməni iddiaları: tarix-olduğu kimi (1920-1994-cü illər). Bakı: Azərbaycan Respublikasının Prezidenti yanında Elmin İnkişafı Fondu. 2016. 520 s.
[9] Bax: Azərbaycanlıların Ermənistan SSR-dən deportasiyası (1948–1953-cü illər)" sənədlər toplusu. Bakı: Zərdabi LTD MMC, - 2013.
[10] Bayramov A.Ə. Tarixi faciələrimiz: deportasiya, represiya və soyqırımı. Bakı: “AM965” MMC-nin mətbəəsi, - 2015, - 416 s.